TRAGEDIA MIASTA

Polityka radzieckich władz wojskowych nie pozostawiała wątpliwości, jak Rosjanie traktują majątek pozostawiony na Pomorzu. Uważano mianowicie, że majątek Polski sprzed 1 września 1939 roku należy bezwzględnie zwrócić Polsce. Jednak własność poniemiecką, która dominowała na ziemiach przyłączonych, traktowano jako zdobycz wojenną Armii Czerwonej¹. Takie podejście do sprawy dawało Armii Czerwonej pełną swobodę działania. Jednak żołnierze nie ograniczali się tylko do rabowania mienia poniemieckiego.
Już w pierwszych dniach po wkroczeniu Armii Czerwonej władzę w mieście objął komendant wojenny. Został nim mjr Mustafajew [imię nie znane - przyp. aut.], a jego następcą był mjr Pogodin [imię nie znane - przyp. aut.]. Na swoją siedzibę zaadaptowali dzisiejszy budynek sądu. Ich władza była następstwem podpisania porozumienia między rządem ZSRR a Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego (PKWN) sankcjonującym powstanie wojskowych komendantur na wyzwolonych terenach przyfrontowych.
Komendantury Armii Czerwonej tworzone były na tym terenie ze specjalnie wydzielonych oddziałów ochrony tyłów 2. Frontu Białoruskiego. Ogólna instrukcja i umowy polsko-radzieckie dotyczące władzy wojskowej w strefie działań wojennych dawała komendantom władzę w kwestiach porządkowych, bezpieczeństwa, życia społeczno-politycznego i gospodarczego na podległym terenie². Instrukcja dla radzieckiego komendanta wojennego stwierdzała, że ma on za zadanie:

- zabezpieczać zaplecze frontu, a więc dbałość o ciągłość transportów, zaopatrzenie pierwszej linii w sprzęt i amunicję oraz utrzymać bezpieczeństwo na tyłach armii.
- sprawować władzę cywilną.
- zabezpieczać mienie poniemieckie, a w szczególności tę część, którą uznano za zdobycz wojenną.³

W praktyce działalność komendantów wojennych daleko wykraczała poza narzucone im obowiązki. W lutym i marcu 1945 roku stan prawny Pomorza Zachodniego nie był jeszcze uregulowany. Dopiero konferencja w Poczdamie ustaliła polską granicę zachodnią na Odrze i Nysie. Wykorzystując tę sytuację komendanci wojenni zarządzali podległymi im terenami, uważając je za ziemię niemiecką. Bez skrupułów stosowano więc „prawo wojenne”, gromadząc i wywożąc zdobycz wojenną⁴. Wprawdzie 20 lutego 1945 roku Państwowy Komitet Obrony ZSRR ogłosił linię Odry i Nysy Łużyckiej tymczasową granicą państwa polskiego, to nie miało to jednak większego wpływu na postępowanie komendantów wojennych⁵. Szacuje się, że w wyniku działań wojennych Bytów został zniszczony w 57 %, przy czym największe straty dotknęły centrum miasta. W bezpośrednich walkach nie doszło do starć na ulicach miasta, należy więc przyjąć, że wielkość tych strat to efekt działań wojsk sowieckich już po zdobyciu miasta. Dnia 9 marca spłonął między innymi kościół św. Katarzyny. Rozpoczęło się systematyczne podpalanie centrum. Pożar dzisiejszej ulicy Wojska Polskiego trwał około 10 dni i był widoczny z odległości kilku kilometrów od Bytowa. Wtedy też spłonął ratusz. Jeszcze 16 i 17 marca żołnierze radzieccy niszczyli zabudowania, używając granatów i miotaczy ognia⁶. Wzniecanie pożarów poprzedzały grabieże sklepów i domów prywatnych. Łupy składowano w kościele ewangelickim, który zamieniono na magazyn i stajnię dla koni, a następnie wywożono je do Rosji. To, czego nie dało się zdemontować - niszczono. Specjalne oddziały Armii Czerwonej na swoje potrzeby rekwirowały na ziemi bytowskiej piekarnie, młyny, browary, gorzelnie i inne zakłady, których produkcja mogła się przydać stacjonującym tu wojskom. Czego nie dało się uruchomić albo było zbędne, wywożono do ZSRR⁷.
26 marca 1945 roku podpisano w Warszawie porozumienie między rządem polskim a ZSRR na mocy którego Polacy zgodzili się na wywóz poszczególnych przedsiębiorstw, uznając to za wyższą konieczność wojenną. Powyższe ustalenie dawało władzom radzieckim duże pole manewru w decydowaniu, co jest koniecznością wojenną, a co nie. Liczne demontaże i dewastacje zakładów przemysłowych usprawiedliwiano potrzebami wojennymi.. Rekwirowane zapasy żywności był z reguły niezbędne dla Armii Czerwonej⁸. Wywożono zboże, ziemniaki, inwentarz żywy, maszyny rolnicze i przemysłowe, narzędzia, ubrania i wyposażenie domów. Zrywano i wysyłano do ZSRR tory kolejowe wraz z podkładami. W ten sposób zlikwidowano w Bytowie dwie z trzech linii kolejowych przebiegających przez miasto. Pozostawiono tylko tory do Kościerzyny⁹.

Tabela 1. Wykaz zniszczeń w Bytowie sporządzony 8.10.1945 roku¹⁰

Całkowicie zniszczone budynki: Budynki mieszkaniowe – 290 o ogólnej powierzchni 584 640 m3 Budynki gospodarcze – 160 o ogólnej powierzchni 120 360 m3Zakłady produkcyjne – 10 o ogólnej powierzchni 23 040 m3 Częściowo zniszczone budynkiBudynki mieszkaniowe – 482 o ogólnej powierzchni 925 440 m3 Budynki gospodarcze – 200 o ogólnej powierzchni 115 200 m3 Zakłady produkcyjne – 6 o ogólnej powierzchni 15 840 m3 Budynki użyteczności publicznej – 8 o ogólnej powierzchni 44 100 m3 Razem zniszczono: 772 budynków mieszkalnych 360 budynków gospodarczych 16 zakłady produkcyjne 8 budynków użyteczności publicznejRazem 1156 budynków o ogólnej powierzchni 1 828 620 m3

Wojska radzieckie po wkroczeniu do Bytowa spaliły 772 domy, 360 budynków gospodarczych, 16 zakładów przemysłowych, 8 budynków użyteczności publicznej, zdemontowały 4 tartaki. Resztę rozgrabili złodzieje z centralnej Polski. Szacuje się, że w wyniku działań wojennych i powojennych straty materialne Bytowa wyniosły od 35 do 57 mln zł¹¹. Jednak określenie prawidłowej kwoty jest praktycznie niemożliwe. Ponadto w mieście nie działały wodociągi, centrala telefoniczna, gazownia ani elektrownia, a porozrzucane zwłoki ludzi i zwierząt na ulicach groziły wybuchem epidemii¹².

Tabela 2. Wykaz zniszczeń obiektów gospodarczych w Bytowie 1945 roku¹³.

Obiekty gospodarcze	Zniszczone całkowicie	Zniszczone częściowo	Ocalały
Zakłady naprawy maszyn Zakłady naprawy samochodów Piekarnie Zakłady bednarskie Drukarnie Masarnie Zakłady fryzjerskie Zakłady ogrodnicze Zakłady koszykarskie Zakłady fotograficzne Zakłady tapicerskie Zakłady krawieckie Zakłady szewskie Zakłady zegarmistrzowskie Drogerie Gorzelnie Młyny Mleczarnie Zakłady budowlane Zakłady transportowe Fabryka maszyn Fabryka octu Fabryki cementu Tartaki Rzeźnia miejska Wodociągi Stacje benzynowe Kino Elektrownia Gazownia Kościoły Kaplice Szkoły Szpitale Przytułki Banki	- - 8 - 3 4 7 - - - 2 2 - 1 2 - - - - - - - - - - - - - - - 1 2 2 - 1 -	- - 1 - - - - 2 - 3 2 2 2 2 1 - 1 - - - - - - - - 1 4 - 1 1 - - - - - 4	2 2 7 2 1 6 1 4 2 - 1 2 - 1 - 1 2 1 4 4 1 1 1 4 1 - - 1 - - 1 3 2 1 2 2
Razem	35	27	63

Rządy komendantów nie mogły ograniczyć się tylko do grabieży. Już w pierwszych dniach po wkroczeniu Armii Czerwonej wróciło do miasta prawie 3500 mieszkańców. Trzeba było uporać się z wieloma sprawami. Rozwiązać kwestię aprowizacji, ludzie przecież musieli jeść i pić. Trzeba było naprawić wodociąg, usunąć z ulic martwe ciała. Odgruzować najważniejsze ulice, aby zapewnić przejazd. Do tych prac używano właśnie powracających mieszkańców Bytowa i okolic. Często odbywało się to pod przymusem. Pracowali głównie kobiety i starcy. Młodych mężczyzn powracających z frontu zatrzymywano i wywożono w głąb ZSRR.

---

1. G. Baziur, Armia czerwona na Pomorzu Gdańskim 1945-47, Warszawa 2003, s. 232.
2. Tamże, s. 71.
3. Z. Kochnicz, Armia Czerwona i jej stosunek do ludności i mienia na Pomorzu zachodnim w 1945 roku, [w:] Ziemie odzyskane pod wojskową administracją radziecką po II wojnie światowej, Słupsk 2000, s. 155.
4. Tamże.
5. K. Kozłowski, Między racją stanu a stalinizmem, Szczecin 2000, s. 23.
6. T. Morzuch , Jak Bytów zdobywano, [w:] Dziennik Bałtycki, 8. 03. 2002.
7. G. Baziur, op. cit., s. 55.
8. M. Golon, Polityka radzieckich władz wojskowych i policyjnych na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1945-47, Toruń 2001, s. 39.
9. Z. Kochnicz, op. cit., s. 155.
10. S. Gierszewski, Dzieje Ziemi Bytowskiej, s.403.
11. B. Okoniewska, Rok 1945. Organizacja życia społecznego i politycznego po zakończeniu działań wojennych, w: Historia Bytowa, s. 358.
12. Z. Bukowski, op. cit., s. 127-128.
13. AP Słupsk, Starostwo Powiatowe w Bytowie, 82/21, s 22

Copyright © 2004, melchert & wilczewska-ryzycka